Nghệ thuật, chính trị và những sự thật bị chôn vùi qua các bức tranh của Pieter Bruegel

Pieter Brueghel the Elder, Winter Landscape with a Bird Trap, 1565

Thiên nhiên luôn hiện diện trong các tác phẩm của vị hoạ sĩ Pieter Bruegel the Elder. Ở mỗi mùa, ông đều quan sát và ghi lại những biến chuyển tinh tế nhất của cảnh vật. Và trong số đó, mùa đông có một vị trí đặc biệt. Không chỉ mô tả vẻ đẹp của thời khắc lạnh giá, Bruegel còn đặt nền móng cho dòng tranh phong cảnh mùa đông rực rỡ ở Hà Lan thế kỷ 17.

Khung cửa nhìn vào thế kỷ 16

Pieter Bruegel the Elder là nghệ sĩ có con mắt quan sát tinh tế về đời sống xứ Flanders. Ông được đào tạo trong xưởng của Pieter Coecke van Aelst và trở thành thành viên chính thức của Hội họa Saint Luke ở Antwerp vào năm 1552. Chuyến đi đến Ý đã khơi dậy niềm say mê phong cảnh trong ông, đặc biệt là khi băng qua dãy Alps.

Từ năm 1555 đến 1563, Bruegel làm họa sĩ thiết kế cho xưởng in Cock, chuyên tạo ra bản vẽ để nghệ sĩ khác khắc và in. Mãi đến năm 1557, ông mới bắt đầu sáng tạo các tác phẩm hội họa cho riêng mình. Năm 1563, ông chuyển đến Brussels, kết hôn với con gái thầy cũ và có hai con trai. Những năm cuối đời ở đây cũng là giai đoạn ông tạo nên các kiệt tác vang danh đến nay.

Bruegel tạo cuộc cách mạng trong hội họa Flemish khi rời xa chân dung và đề tài tôn giáo truyền thống để tập trung vào tranh phong cảnh và đời sống nông dân. Những khung cảnh – từ đồng ruộng, buổi săn, lễ hội, tiệc tùng đến các trò chơi dân gian – đều sống động như một xã hội thu nhỏ. Mỗi nhóm nhân vật có thể trở thành một câu chuyện độc lập, tạo nên bức tranh rộng lớn về đời sống thế kỷ 16.

Ông hoàn thiện phong cách toàn cảnh từ điểm nhìn cao, kết hợp núi đồi, đồng bằng, sông nước và kiến trúc trong một bố cục liền mạch. Bruegel theo đuổi tính chân thật, miêu tả cuộc sống với cả vẻ đẹp lẫn sự phi lý, thay vì tô vẽ lý tưởng hóa.

Kỷ băng hà nhỏ và những mùa đông khắc nghiệt

Giữa các năm 1562–1566, Hà Lan trải qua chuỗi mùa đông lạnh bất thường, đặc biệt là mùa 1564–1565 được xem là lạnh nhất thế kỷ. Đây là thời kỳ của “Kỷ Tiểu Băng Hà”, ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống và nghệ thuật. Trong bối cảnh đó, Bruegel sáng tác những bức tranh mùa đông nổi tiếng nhất của mình: Những Người Thợ Săn Trong Tuyết, Cảnh Mùa Đông Với Bẫy Chim, Cuộc Kiểm Tra Dân Số Tại Bethlehem.

Pieter Bruegel the Elder, The Peasant Wedding, 1567

Trong những mùa đông cực đoan, sông ngòi đóng băng trở thành chợ tạm; mùa màng thất bát dẫn đến nạn đói, bệnh tật và bạo loạn. Nhiều người khi ấy xem đây là “hình phạt của Chúa”. Sự u ám đó được Bruegel ghi lại trong Thảm Sát Các Hài Nhi, nơi ông kể câu chuyện Kinh Thánh bằng hình ảnh tàn bạo của thời đại mình. Trong Những Người Thợ Săn Trong Tuyết, thiên nhiên chiếm ưu thế còn con người trở nên nhỏ bé, gần như bất lực trước mùa đông khốc liệt.

Pieter Bruegel the Elder, The Hunters in the Snow, 1565

Nhưng Bruegel cũng không quên vẻ đẹp dịu dàng của mùa đông. Trong Cảnh Mùa Đông Với Bẫy Chim, dù tuyết phủ trắng xóa, người dân vẫn trượt băng và vui chơi. Ông khắc họa mùa đông không chỉ bằng khắc nghiệt mà còn bằng niềm vui cộng đồng – điều giúp mở đường cho dòng tranh phong cảnh tuyết nở rộ thế kỷ 17.

Dư âm chính trị trong các bứa tranh mùa đông

Các bức tranh mùa đông của Bruegel phản ánh bối cảnh chính trị – tôn giáo đầy biến động của Hà Lan. Dưới thời Charles V và Philip II, phong trào Cải cách Tin lành bị đàn áp mạnh mẽ, kéo theo chiếm đóng, hành quyết và bất ổn.

Pieter Bruegel the Elder, Adoration of the Magi in the Snow, 156

Mùa đông vì thế trở thành biểu tượng của thời kỳ đen tối ấy. Trong Sự Thờ Lạy Của Ba Vua Trong Tuyết, Bruegel đặt câu chuyện Kinh Thánh giữa làng quê Flemish, với những binh lính gợi liên tưởng đến quân Tây Ban Nha. Đây cũng là tác phẩm đầu tiên mô tả cảnh “thờ lạy” trên nền tuyết.

Trong Cuộc Kiểm Tra Dân Số Tại Bethlehem, Bruegel hòa trộn thiêng và đời: Thánh Gia chìm trong dòng người, còn quang cảnh thực sự lại là một phiên thu thuế thời Philip II. Biển hiệu mang biểu tượng Habsburg và cảnh giết mổ lợn – hình ảnh ví von nông dân kiệt quệ vì thuế khóa – thể hiện sự phê phán thầm lặng của ông.

Pieter Bruegel the Elder, The Census at Bethlehem, 1566

Thảm Sát Các Hài Nhi còn trực diện hơn khi Bruegel biến những kẻ hạ sát trong Kinh Thánh thành lính Tây Ban Nha. Sau này, Hoàng đế Rudolf II buộc phải che bớt hình ảnh trẻ em bị giết để giảm bớt tính bạo lực.

Nghệ thuật nắm bắt cái lạnh

Điều làm nên sự độc đáo của Bruegel là khả năng tái hiện mùa đông với kỹ thuật điêu luyện. Sự hòa trộn tinh tế giữa các sắc trắng, vàng, ngà khiến cảnh vật như ngập trong ánh sáng lạnh đặc trưng. Ông thường dùng kỹ thuật vẽ “lớp chồng lớp”, tạo độ sâu bằng lớp màu chồng lên nhau. Những mảng tuyết, khói lửa, chuyển động mờ ảo được thể hiện sống động, đôi khi gợi cảm giác gần với ấn tượng chủ nghĩa sau này.

Pieter Bruegel the Elder, The Massacre of the Innocents, 1565–1567

Trong Những Người Thợ Săn Trong Tuyết, khói lò sưởi bay lên trong gió lạnh, tương phản với sự tĩnh lặng của băng giá. Ở Thờ Lạy Trong Tuyết, ngay cả bông tuyết rơi cũng được ông nắm bắt đầy tinh tế.

Một bức chân dung của thân phận con người

Nhìn thoáng qua, tranh mùa đông của Bruegel có vẻ vui tươi và sinh động, nhưng sâu bên trong lại chứa đựng suy tư về kiếp người, về sự mong manh, bất định của đời sống. Các bức tranh vừa mở ra hướng đi mới cho nghệ thuật phong cảnh, vừa đưa đời sống bình dị trở thành tác phẩm sâu sắc và đầy tầng nghĩa.

Bài: Navigator Media