Dấu ấn Art Deco: Hành trình khám phá kiến trúc và thiết kế từ New York đến năm châu

William van Alen, Tòa nhà Chrysler, 405 Lexington Avenue, Manhattan, New York, Hoa Kỳ. Lookphotos.

Art Deco là phong trào thiết kế mang tầm vóc toàn cầu, khởi nguồn từ châu Âu trước Thế chiến I và đạt đến đỉnh cao quốc tế vào những thập niên 1920 và 1930. Phong cách này được đặt tên theo Hội chợ Thế giới Paris năm 1925 - Exposition Internationale des Art Décoratifs et Industriels Modernes, nơi giới thiệu trào lưu kiến trúc và thiết kế hiện đại mới, nhanh chóng lan tỏa khắp hành tinh.

Tuy nhiên, thuật ngữ "Art Deco" chỉ thực sự phổ biến vào cuối những năm 1960, sau những triển lãm quan trọng nhằm khơi dậy sự quan tâm mạnh mẽ đến phong cách này. Art Deco hòa quyện giữa các xu hướng hiện đại với kỹ nghệ thủ công tinh xảo và những vật liệu quý giá. Trong thời kỳ hoàng kim, nó tượng trưng cho sự xa hoa, vẻ quyến rũ, tinh thần phóng khoáng và niềm tin vào sự tiến bộ của xã hội và công nghệ.

Shreve, Lamb và Harmon architects, Phù điêu nhôm tại sảnh của Tòa nhà Empire State, những năm 1930, Manhattan, New York, NY, Hoa Kỳ. Ảnh của Meghan Weatherby, Giám đốc điều hành, ADSNY.

Tại Hoa Kỳ, phong cách Art Deco được ứng dụng một cách đa dạng, từ những công trình biểu tượng như tòa nhà Empire State Building, đập Hoover hùng vĩ đến đoàn tàu Zephyr lướt gió trên khắp nẻo đường đất nước. Mọi chi tiết, dù là phương tiện di chuyển, trang phục, phụ kiện, từ những con tàu viễn dương tráng lệ đến bộ đồ sứ tinh xảo trên bàn ăn, hay những món trang sức lộng lẫy tô điểm cho hành khách quý phái, tất cả đều mang đậm dấu ấn Art Deco. Tuy nhiên, sau Thế chiến II, sự ưa chuộng dành cho phong cách này dần suy giảm khi thị hiếu chuyển hướng sang vẻ đẹp tối giản của phong cách mid-century modern. Dẫu vậy, ngọn lửa đam mê Art Deco đã bùng cháy trở lại vào cuối những năm 1960 và một lần nữa vào thập niên 1980.

Tàu Zephyr, 1934, Bảo tàng Khoa học và Công nghiệp, Chicago, IL, Hoa Kỳ.

Art Deco chịu ảnh hưởng sâu sắc từ nhiều trào lưu nghệ thuật tiên phong cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, bao gồm Chủ nghĩa Lập thể (Cubism), Chủ nghĩa Dã thú (Fauvism), nhóm ly khai Vienna Secession, trường phái Bauhaus và Chủ nghĩa Kiến tạo Nga (Russian Constructivism). Phong cách này còn hòa quyện những ảnh hưởng văn hóa đa dạng từ khắp nơi trên thế giới, từ họa tiết bộ lạc châu Phi nguyên sơ, hình học và điêu khắc tráng lệ của kiến trúc Hy Lạp-La Mã cổ điển, cấu trúc kim tự tháp bậc thang kỳ vĩ và những chạm khắc phù điêu tinh xảo của các nền văn hóa bản địa Trung Mỹ, đến những họa tiết Ai Cập huyền bí được gợi cảm hứng từ khám phá lăng mộ Vua Tutankhamun năm 1922. Khi Art Deco vươn xa ra toàn cầu, các kiến trúc sư và nhà thiết kế ở mỗi quốc gia đã khéo léo lồng ghép những nét văn hóa độc đáo của riêng mình. Chính vì vậy, cách thể hiện Art Deco ở Thượng Hải mang một sắc thái rất riêng, khác biệt đáng kể so với Melbourne, Mumbai hay Buenos Aires.

Shreve, Lamb & Harmon, Tòa nhà Empire State, 350 Fifth Avenue, Manhattan, New York, Hoa Kỳ. Ảnh của Sam Valadi qua Wikimedia Commons (CC BY-SA 2.0).

Tại Pháp những năm 1920, những nhà thiết kế tài ba như Émile Jacques Ruhlmann và Jean Dunand đã sử dụng các vật liệu quý hiếm và kỳ lạ để tạo nên những món đồ nội thất gia đình tinh xảo, phục vụ giới thượng lưu giàu có và có gu thẩm mỹ tinh tế. Trái lại, kiến trúc và thiết kế Art Deco tại Hoa Kỳ lại phô diễn những tiến bộ của công nghệ hiện đại, đặc biệt là trong lĩnh vực chiếu sáng và việc ứng dụng các vật liệu công nghiệp mới bền bỉ như Bakelite, mạ crôm sáng bóng và thép không gỉ mạnh mẽ.

William van Alen, Tòa nhà Chrysler, 405 Lexington Avenue, Manhattan, New York, Hoa Kỳ. Ảnh của William Wachter qua Unsplash.

Khi cơn bão Đại Suy thoái càn quét thế giới, chương trình "New Deal" đầy tính nhân văn của Tổng thống Franklin Delano Roosevelt đã mang lại việc làm cho hàng ngàn người dân Mỹ đang khốn khó. Nhờ đó, nhiều công trình biểu tượng như đập Hoover hùng vĩ và sân bay LaGuardia hiện đại của New York đã được xây dựng. Trong những năm tháng khó khăn ấy, chính phủ còn tài trợ cho rất nhiều nghệ sĩ để họ sáng tạo nên những tác phẩm nghệ thuật lay động lòng người, góp phần vực dậy tinh thần lạc quan của cả dân tộc Mỹ.

Nhiều tòa nhà chọc trời lộng lẫy và trứ danh nhất của New York đã sừng sững mọc lên trong thập niên 1930, như một biểu tượng cho sự chiến thắng nghịch cảnh và tinh thần vươn lên mạnh mẽ của người Mỹ. Những "biểu tượng" Art Deco trên đường chân trời New York bao gồm Tòa nhà Chrysler kiêu hãnh, Tòa nhà Empire State hùng vĩ và khu phức hợp 30 Rockefeller Plaza đồ sộ. Các công trình này, lần lượt hoàn thành vào năm 1930, 1931 và 1933, đều mang đặc trưng kiến trúc ziggurat với các tầng giật cấp độc đáo, một dấu ấn không thể nhầm lẫn của phong cách Art Deco.

Jacob M. Felson, “Fish Building”, những năm 1930, Bronx, New York, Hoa Kỳ. Ảnh của Meghan Weatherby, Giám đốc điều hành, ADSNY.

Dù có thể ngắm nhìn vẻ đẹp kiến trúc Art Deco từ bên ngoài, nhưng chỉ khi đặt chân vào sảnh đợi lộng lẫy bên trong, người ta mới thực sự cảm nhận được sự tỏa sáng của vô vàn họa tiết trang trí tinh xảo. Chiếc vương miện giật tầng độc đáo và những tượng gargoyle trang trí tựa như linh vật trên đỉnh tòa nhà Chrysler đã trở thành biểu tượng bất hủ, cùng với sảnh đợi hình tam giác ấn tượng, những bức bích họa trên trần nhà đầy nghệ thuật và cánh cửa chạm trổ công phu, tất cả đều khắc sâu trong tâm trí người xem. Trong khi đó, sảnh đợi của tòa nhà Empire State lại cuốn hút bởi thiết kế sàn lát gạch ngoằn ngoèo, dẫn lối đến bức phù điêu nhôm khắc họa tòa nhà, với những tia sáng rực rỡ tỏa ra từ phía sau, tạo nên một hiệu ứng thị giác mạnh mẽ.

Hildreth Meière, Drama, 1932, Nhà hát Radio City Music Hall, New York, Hoa Kỳ

Trung tâm Rockefeller là một bảo tàng sống động của phong cách Art Deco, nơi hội tụ vô số tác phẩm điêu khắc, tranh tường và các yếu tố thiết kế kiến trúc đặc sắc, trong đó có những sáng tạo độc đáo của nữ nghệ sĩ đa tài người Mỹ Hildreth Meière. Nơi đây còn lưu giữ câu chuyện về một bức tranh tường tai tiếng của Diego Rivera, đã bị Nelson Rockefeller cho phá hủy chỉ chưa đầy một năm sau khi Rivera ngừng thực hiện, đơn giản vì ông từ chối loại bỏ hình ảnh Lenin đầy tính biểu tượng.

Lần tới khi bạn đặt chân đến New York, đừng quên dành chút thời gian để khám phá một trong những "thánh địa" Art Deco lừng lẫy nhất thế giới. Hãy ngước nhìn lên những đỉnh cao kiến trúc, quan sát tỉ mỉ từng chi tiết, và bạn sẽ bất ngờ khám phá ra những nét đẹp thú vị mà có lẽ trước đây chưa từng lọt vào mắt. Hãy ghé thăm sảnh đợi tráng lệ của những tòa nhà văn phòng đồ sộ, vốn là biểu tượng cho sức mạnh công nghiệp, thương mại và công nghệ của nước Mỹ một thời. Phong cách Art Deco đã nở rộ rực rỡ trong Thời đại Jazz sôi động của những năm 1920, khi New York dường như là nơi mọi giấc mơ đều có thể thành hiện thực - và tinh thần phóng khoáng ấy vẫn còn in đậm trong từng đường nét kiến trúc của thành phố cho đến ngày nay.

Bài: Navigator Media