Käthe Kollwitz phản ánh hiện thực qua những tác phẩm in và tranh vẽ u buồn
Trong cuốn nhật ký cuối năm 1922, Käthe Kollwitz đã ghi lại lời thề đầy cảm xúc: "Tôi muốn mình có thể tác động đến thời đại mà con người ta đang đầy hoang mang và khao khát được giúp đỡ". Đó là khoảng thời gian bà vừa hoàn thành "War" ("Chiến tranh") - tập hợp bảy bức tranh khắc gỗ lay động tâm can. Bằng nghệ thuật của mình, Kollwitz phơi bày sự cuồng nhiệt mù quáng và những vết sẹo tinh thần mà cuộc chiến tranh châu Âu tàn khốc để lại. Nỗi ám ảnh về thảm họa chiến tranh và hậu quả bi thảm của nó in sâu vào tâm trí mỗi người dân Đức trong những năm 1920.
Kollwitz đã từng tận mắt chứng kiến nỗi đau khổ, không chỉ trên đường phố và biểu tình ở Berlin mà còn tại phòng khám của chồng bà - Karl. Cuộc triển lãm lớn sắp khai mạc tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại New York (MoMA) vào ngày 31 tháng 3 tới trưng bày 120 tác phẩm in ấn, hội họa và điêu khắc của bà. Đây là cuộc hồi tưởng đầu tiên dành cho Kollwitz tại một bảo tàng của New York và cũng là triển lãm lớn đầu tiên của bà tại bảo tàng Mỹ kể từ năm 1992 tại Phòng trưng bày Quốc gia, vốn thu hút giới hàn lâm nghiên cứu.
Triển lãm tại MoMA diễn ra vào thời điểm chúng ta một lần nữa chứng kiến xung đột và bạo lực trong bầu không khí tuyệt vọng và bất lực. Tập trung vào những phản ứng cảm xúc thay vì những sự kiện cụ thể, tác phẩm của Kollwitz gợi lên sự đồng cảm mang tính phổ quát, phù hợp với thời đại của chúng ta, khi sự thật trở nên khó nắm bắt và khó chấp nhận.
Käthe Kollwitz (1867 - 1945) - bậc thầy nghệ thuật in ấn - đã tạo nên "Chiến tranh" khi danh tiếng của bà đã vang danh với các tác phẩm khắc axit và in thạch bản. Tuy nhiên, Kollwitz lại chọn một phương tiện thể hiện mới: tranh khắc gỗ. Với những đường nét thô ráp, tương phản mạnh mẽ, khắc gỗ đáp ứng nhu cầu truyền tải trực diện mà Kollwitz luôn khao khát. Một năm trước đó, Otto Dix đã xuất bản 50 tác phẩm khắc axit ám ảnh mang tên "Chiến tranh", khắc họa trải nghiệm chiến đấu trong chiến hào của chính mình. Khác với Dix say mê những khả năng khó lường của khắc axit, Kollwitz luôn thấy kỹ thuật này quá rườm rà, chậm chạp và thiên về kỹ thuật. Nỗi đau mất mát người con trai thứ hai Peter - hy sinh ở Flanders sau khi nhập ngũ năm 1914 - đã thôi thúc bà hướng đến cách thể hiện trực tiếp hơn. Đột nhiên, Kollwitz thấy mình giống như hàng triệu người Đức đang xót xa trước mất mát tương tự, "những con người đầy hoang mang và khao khát được giúp đỡ".
Tranh khắc gỗ, mang nhiều "chất Đức" nhất trong các phương thức nghệ thuật, là yếu tố nổi bật trong tác phẩm của nhiều người đương thời với Kollwitz. Thật ra, những tác phẩm khắc gỗ của người bạn Ernst Barlach, nhà điêu khắc giàu tính tâm linh, chính là nguồn động lực lớn thôi thúc bà chuyển sang chất liệu này. Song lúc bấy giờ, bà không mấy quan tâm đến tính dân tộc chủ nghĩa ẩn chứa trong kỹ thuật đó. Có một nghịch lý lớn trong cách Chủ nghĩa Biểu hiện của Đức tiếp cận các truyền thống nghệ thuật đất nước. Chủ nghĩa yêu nước hăng say của họ bị dập tắt hoàn toàn, trước hết là bởi chiến tranh, thứ đã giết chết không ít người và khiến những người còn sống lâm vào điên loạn; sau đó là bởi Đức Quốc xã, kẻ đã quét sạch họ vào thùng rác "nghệ thuật thoái hóa".
Kollwitz cũng không hoàn toàn thoát khỏi số phận trớ trêu này. Bị lên án là "thoái hóa", bà buộc phải từ chức khỏi Học viện Phổ vào năm 1933. Sau đó, tác phẩm của bà bị xóa bỏ khỏi các bảo tàng; đến năm 1936 Đức Quốc xã đe dọa tống giam cả bà và chồng. Tuy nhiên, Kollwitz vẫn trụ lại nước Đức cho đến khi qua đời năm 1945, sống những ngày cuối đời dưới sự bảo trợ của các nhà sưu tập ở Dresden.
Một bức chân dung trong tang lễ năm 1919 đã truyền cảm hứng cho Kollwitz cầm đục. Bức tranh khắc gỗ mang tên "Tưởng niệm Karl Liebknecht" là lời tưởng nhớ đến vị lãnh tụ Cộng sản bị sát hại bởi lực lượng bán quân sự cánh hữu Freikorps, cùng với Rosa Luxemburg. Dù không phải người Cộng sản, Kollwitz, giống như nhiều người Đức theo khuynh hướng cánh tả, đã vô cùng kinh hoàng trước sự kiện. Gia đình Liebknecht đã mời bà vẽ chân dung người quá cố trên giường bệnh (một bản vẽ bằng than quý hiếm nằm trong triển lãm của MoMA) và bà đã sử dụng những bản phác thảo này làm cơ sở cho tác phẩm khắc gỗ hoàn thiện.
Bức tranh khắc gỗ khắc họa hình ảnh những người công nhân đến viếng vị lãnh tụ đã khuất. Đầu cúi xuống, gương mặt tang thương, họ chiếm ba phần tư bố cục, còn Liebknecht nằm ở dưới cùng, đầu ông nhỏ bằng bàn tay chai sạn của một công nhân đang âu yếm chạm vào thi thể được đặt trang trọng. Ở đây, như thường thấy trong các tác phẩm của Kollwitz, chủ thể là những người ở lại phía sau. Sự kiện gây ra nỗi tuyệt vọng của họ không được khắc họa rõ ràng. Thay vào đó, bức tranh truyền tải cảm giác mất mát tập thể sau thảm kịch.
Một diễn tả tương tự cũng có thể được thấy trong tập tranh "Chiến tranh". Lời kêu gọi chiến đấu đầy kích động được thể hiện với tất cả sự tàn ác trong bức tranh đầu tiên, "Những người tình nguyện". Miệng hò hét, khuôn mặt biến dạng của những chàng trai trẻ được dẫn dắt bởi đầu lâu tử thần, có thể cho thấy cả sự cuồng nhiệt lẫn nỗi kinh hoàng. Chính người con trai của Kollwitz đã nhập ngũ với lòng ái quốc sai lầm. Quyết định này là một nỗi ân hận lớn trong cuộc đời bà, được đưa ra khi người con thuyết phục được cha nhờ sự can thiệp của Käthe. Trên bức tranh, những mũi nhọn lởm chởm lơ lửng phía trên đầu những người lính nhập ngũ. Hốc mắt trũng sâu và gò má hốc hác của họ phản chiếu hình ảnh đầu lâu đang dẫn đường.
Sự kết hợp giữa cái chết và tuổi trẻ đã xuất hiện trong những tác phẩm in ấn của Đức từ rất lâu. Ví dụ, trong một bức khắc kim khô thế kỷ 15 của danh họa Master of the Housebook, một thanh niên ăn diện sành điệu và một tử thi đang phân hủy đứng đối diện nhau trong những tư thế giống hệt. Trong tác phẩm này cùng vô số ví dụ khác, cái chết được khắc họa như một sự hiện diện thường trực, sẵn sàng cướp đi cả người trẻ lẫn người già. "Cái chết, Người đàn bà và Đứa trẻ", bức khắc axit của Kollwitz từ năm 1910–11, cho thấy bộ ba đáng sợ trong cự ly gần, má kề má. Bức tranh tiếp nối một truyền thống lâu đời, khắc họa cuộc đấu tranh vô vọng giữa sự sống và cái chết. Trong bức thạch bản năm 1934, "Cái chết tóm lấy một nhóm trẻ em", bộ xương đáng sợ lao vào đám đông với tấm áo choàng của hắn bay cao về phía sau.
Trong chuỗi tác phẩm "Chiến tranh", Käthe Kollwitz dành sự quan tâm đặc biệt tới nỗi thống khổ tột cùng của những người cha mẹ mất con. Năm trong số bảy bức tranh của series này tập trung vào chủ đề mất mát ấy. Bức tranh "Hai Phụ Huynh" là một ví dụ điển hình, thể hiện hình ảnh một cặp vợ chồng ôm nhau trong đau khổ, chìm trong lớp vải dày nặng như chính gánh nặng mất mát của họ. Bàn tay to lớn của người cha, một che khuất khuôn mặt, một ôm lấy vợ, là biểu tượng của người lao động chịu thương chịu khó, giờ đây mang theo dấu vết của sự đau đớn và mất mát. Bức tranh này được Kollwitz thể hiện lại qua nhiều phiên bản, cả tranh và điêu khắc.
Hình ảnh những bà mẹ đau khổ của Kollwitz xuất hiện trước cả khi bà phải trải qua nỗi đau mất mát của riêng mình. Vào khoảng năm 1903, bà thực hiện một loạt tranh và bản vẽ với hình ảnh một người phụ nữ khổng lồ trần trụi ôm con trong tay. Một người bạn của Kollwitz đã vô cùng kinh hãi khi nhìn thấy phiên bản in của bức tranh, lo lắng rằng có chuyện gì đó đã xảy ra với Peter, cậu bé làm mẫu cho hình ảnh đứa trẻ. Khi đó, Peter vẫn còn là một đứa trẻ nhỏ. Hơn 12 bức tranh và bản vẽ trong series này được trưng bày tại Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại (MoMA), cho thấy Kollwitz đã miệt mài khai thác chủ đề này trong nhiều năm qua trên nhiều phương tiện nghệ thuật khác nhau.
Bức tranh "Hạt giống cho việc trồng không được nghiền nát" của Käthe Kollwitz, một tác phẩm in đá đầy ấn tượng, là lời tuyên ngôn mạnh mẽ về sự sống và hy vọng trong bối cảnh chiến tranh tàn khốc. Hình ảnh một người phụ nữ che chở cho một nhóm trẻ em gợi lên cảm xúc về sự bảo vệ và lòng nhân ái, đồng thời thể hiện niềm tin của Kollwitz vào tương lai của nhân loại.
Tiêu đề của bức tranh được lấy cảm hứng từ câu nói của Johann Wolfgang von Goethe, một nhà văn yêu thích của Kollwitz. Câu nói này như một lời khẳng định rằng dù chiến tranh có tàn khốc đến đâu, nhân loại vẫn sẽ tiếp tục sinh sôi nảy nở và hy vọng vẫn luôn tồn tại.
Năm 1942, khi Kollwitz thực hiện bức tranh này, cháu trai cả của bà, cũng tên là Peter, đã hy sinh trên mặt trận Nga. Nỗi đau mất mát này càng khiến bà nung nấu ý chí thể hiện niềm tin vào tương lai. Bức tranh "Hạt giống cho việc trồng không được nghiền nát" là lời tri ân của bà dành cho những thế hệ trẻ đã hy sinh trong chiến tranh, đồng thời là lời nhắn nhủ cho thế hệ sau rằng hãy trân trọng cuộc sống và gìn giữ hy vọng...
Giang Nguyễn (Theo Artnews)
