Những yếu tố nào quyết định giá bán của một tác phẩm nghệ thuật? (P.2)
Một trong những thành tựu to lớn của Modigliani là đã hiện đại hóa thành công hai thể loại được yêu thích nhất trong lịch sử hội hoạ: tranh khỏa thân và tranh chân dung. Đối với những bức chân dung - trong đó tranh khỏa thân là một phần - Modigliani đã phát triển một phong cách thể hiện đồng nhất một cách kỳ lạ - một cần cổ thon dài, khuôn miệng nhỏ và đôi mắt hình quả hạnh sẫm màu - nhưng vẫn có sự cá nhân hóa mà mỗi chân dung là một con người độc nhất, ngay cả khi các bức chân dung có nhiều điểm giống nhau. Điều này cũng mang đến cuộc triển lãm cá nhân đầu tiên - và duy nhất - của Modigliani, diễn ra vào tháng 12 năm 1917 tại Galerie Berthe Weill, một triển lãm do người bạn và người ủng hộ của ông, nhà thơ và nhà kinh doanh nghệ thuật người Ba Lan Leopold Zborowski, tổ chức.
Nhưng không phải ai cũng hâm mộ cuồng nhiệt các tác phẩm của Modigliani và thậm chí cuộc triển lãm còn nhận được một số sự chú ý tiêu cực. Để lôi kéo du khách, Weill, chủ phòng tranh, đã treo một số bức tranh khỏa thân quyến rũ của Modigliani ở cửa kính phía trước nơi trưng bày. Thế là đủ để thu hút sự chú ý. Nhưng ngay đối diện phòng trưng bày của Weill lại là đồn cảnh sát địa phương. Và họ không hài lòng với những bức ảnh khỏa thân của Modigliani vì một lý do mà cảnh sát trưởng đã la hét để làm bằng chứng cho sự giận dữ của ông ta, “Những bức tranh khỏa thân đó, chúng vẽ cả lông trên cơ thể!”. Cảnh sát yêu cầu Weill loại bỏ các bức tranh khỏi nơi trưng bày, và Weill ban đầu từ chối yêu cầu này, chỉ đồng ý sau khi biết rằng những bức tranh tai tiếng của Modigliani đã trở thành chủ đề bàn tán của thị trấn. Rất may, đối với cả nghệ sĩ và phòng trưng bày, sự bàn tán - điều mà Weill mong đợi - có nghĩa là lượng khách đến phòng trưng bày nhiều hơn.
Cùng năm xảy ra vụ bê bối Weill Gallery, Modigliani trải qua một biến cố cá nhân khác. Anh gặp Jeanne Hébuterne, một nữ nghệ sĩ từng học với Modigliani tại trường nghệ thuật có tên là Académie Colarossi. Cặp đôi nhanh chóng gắn kết và cùng nhau chuyển đến một căn hộ cũng là studio, và Hébuterne trở thành trung tâm cuộc sống của Dedo, đóng vai trò vừa là vợ vừa là nàng thơ, đồng thời là mẹ của đứa con duy nhất của họ, một cô con gái cũng tên là Jeanne sinh vào năm sau. Nhưng ngay cả thành công trong sự nghiệp và niềm vui cá nhân mà Modigliani trải qua cũng không đủ để cải thiện sức khỏe của ông, vốn càng trở nên tồi tệ hơn do thường xuyên sử dụng thuốc ngủ và rượu. Vào tháng 1 năm 1920, Amadeo Modigliani qua đời ở tuổi 35, do viêm phổi nặng và lao màng não. Jeanne quá đau buồn trước cái chết của người yêu nên đã tự tử ngày hôm sau.
Chỉ cần nhìn vào cuộc đời lãng mạn, bi thảm của Modigliani và thành công có phần khiêm tốn của ông với tư cách là một nghệ sĩ trong một thời kỳ và ở một địa điểm tập trung nhiều tài năng là Paris, thật khó để hình dung rằng, vào năm 2015, một trong những bức tranh của ông sẽ thu về số tiền cao ngất tại một cuộc đấu giá nghệ thuật. “Nu couché” có gì đặc biệt? Quay trở lại danh sách ở phần đầu của bài này về các yếu tố liên quan đến việc định giá tác phẩm nghệ thuật, trước tiên chúng ta nên xem xét chủ đề và tầm quan trọng của nó trong tác phẩm của nghệ sĩ -hoặc nội dung tác phẩm - và trong toàn bộ lịch sử nghệ thuật. Điều này cũng có thể xem như ý tưởng về khái niệm “quy điển”. Thoạt nhìn, “Nu couché” đúng như tựa đề của nó - hình ảnh một phụ nữ khỏa thân đang nằm. Đó là một chủ đề lâu đời trong hội hoạ và mặc dù luôn được các nhà sưu tầm ưa thích nhưng không phải là điều gì mới lạ. Vấn đề là sự đổi mới trong cách thể hiện chủ đề. Hãy nhớ lại sự chấn động, cuộc tranh cãi lớn xung quanh cuộc triển lãm cá nhân của Modigliani vào năm 1917.
Bức tranh này – “Nu couché” - là một trong những tác phẩm gây sốc được bày trên cửa kính của Galerie Berthe Weill khiến cảnh sát và những người qua đường tức giận. Phần lớn là do cách vẽ cơ thể người mẫu “sai trái” theo quan điểm thời đó, nhưng là một cách vẽ tinh tế để thể hiện giới tính nữ một cách thẳng thắn và không che đậy. Sự thẳng thắn đã mang đến cho các bức tranh khỏa thân của Modigliani một sự mới mẻ, một tính hiện đại sánh ngang với những họa sĩ cùng thời như Picasso, thậm chí gợi nhớ lại tác phẩm của những nhà tiên phong như Edouard Manet và Gustave Courbet. Giống như tranh của những nghệ sĩ này, các chân dung của Modigliani không có cảm giác phải xấu hổ che đậy cũng như không có bất kỳ bối cảnh thần thoại nào - những thứ vốn hiện diện trong các mô tả hàn lâm hơn về phụ nữ khỏa thân trước đó. Đó là một cảnh tượng nguyên sơ, tràn đầy năng lượng và cảm giác thanh thoát, những khuôn mặt với đôi mắt u tối, không có đồng tử của người phụ nữ nhìn thẳng vào mắt người xem, khiến người xem như bị mắc kẹt trong một từ trường hấp dẫn. Nói tóm lại, tác phẩm này là sự tổng hợp giữa “vị thế tiên phong trong lịch sử hội hoạ với cái nhìn mang tính cách mạng của riêng Modigliani” ở cách thể hiện khuôn mặt và cơ thể từ một góc nhìn mới mẻ và hoàn toàn hiện đại. Nó còn là sự kết hợp thẩm mỹ cổ điển của thế kỷ 19 với ảnh hưởng của trường phái hậu-lập-thể, cụ thể là ảnh hưởng của Brancusi và các tác phẩm điêu khắc châu Phi.
Như chúng tôi đã nói trước đó, yếu tố thứ hai đóng vai trò định giá tác phẩm nghệ thuật là nguồn gốc xuất xứ và lịch sử triển lãm của nó. Trước khi được bán tại Christie's vào năm 2015, “Nu couché” đã đổi chủ 6 lần trước khi được chủ sở hữu rao bán - không quá nhiều, vì tác phẩm này chỉ mới có tuổi đời một thế kỷ (1917-2015) và “Nu couché” trước đây thuộc các bộ sưu tập tư nhân và không có mặt trên thị trường mở một thời gian. Sau cuộc triển lãm đầu tiên tại Galerie Berthe Weill, bức tranh đã được chuyển cho một số nhà sưu tầm giàu có - và chúng ta có thể truy tìm nguồn gốc hoặc lịch sử quyền sở hữu của nó cho đến nay. Điều này khá quan trọng bởi vì, như chúng ta biết, Modigliani nổi tiếng với việc tặng và bán rẻ tranh tượng và phác thảo để lấy thức ăn, rượu và vật liệu vẽ, đôi khi rất khó để theo dõi đầy đủ lịch sử quyền sở hữu các tác phẩm của ông. Vì vậy, nguồn gốc được ghi chép đầy đủ sẽ rất quan trọng cho mục đích xác thực tác phẩm.
Nhưng điều quan trọng hơn nữa không chỉ là lịch sử quyền sở hữu mà còn cả lịch sử triển lãm của nó. Một bài tiểu luận về tác phẩm này trong danh mục bán hàng của Christie's liệt kê nhiều cuộc triển lãm mà bức tranh đã được trưng bày, bao gồm nhiều tổ chức hoặc sự kiện quan trọng, chẳng hạn như Venice Biennale, Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại New York (MoMA), Bảo tàng Quốc gia về Nghệ thuật Hiện đại ở Paris, và cả Bảo tàng Tate Britain và Học viện Nghệ thuật Hoàng gia ở London. Có lẽ đáng chú ý nhất là “Nu couché” đã được đưa vào “Catalog Raisonné of Modigliani” của Ambrogio Ceroni, xuất bản lần đầu năm 1958 và cập nhật thêm năm 1970. Về cơ bản, Catalog Risonné được coi là hướng dẫn cần thiết cho các tác phẩm hoàn chỉnh của một nghệ sĩ, một danh sách tác phẩm do nghệ sĩ ấy tạo ra và vẫn tồn tại. Và mặc dù danh mục Ceroni chưa bao giờ hoàn thiện 100% do Ceroni đã qua đời trước khi hoàn thành, và một số danh mục khác đã xuất hiện theo thời gian nhằm nỗ lực hoàn thiện hồ sơ, Catalog của Ceroni vẫn được coi là Kinh thánh (Bible) về Modigliani, đến mức Marilina Bassetti, giám đốc của Christie’s, đã tuyên bố vào thời điểm bán “Nu couché” năm 2015 rằng, “nếu bức tranh không có ở Catalog của Ceroni thì chúng tôi sẽ không bán.”
Cuối cùng, việc một nghệ sĩ có dư luận tốt đẹp trong bất kỳ thị trường nghệ thuật nào là yếu tố thiết yếu cuối cùng quyết định giá của một tác phẩm. Điều này nhìn bề ngoài có vẻ đơn giản, bởi vì không phải tất cả các tác phẩm và nghệ sĩ sẽ nổi tiếng trên thị trường nghệ thuật từ năm này sang năm khác, mà có những thị hiếu nhất thời trong nghệ thuật, giống như phong cách quần áo hay thể loại âm nhạc. Ví dụ, nghệ thuật hiện đại - tức là nghệ thuật nói chung từ đầu đến giữa thế kỷ 20 - có giá cao trên thị trường ngày nay vì mọi người cho rằng nó rất “cool” - và mặt khác cũng vì sự khan hiếm tương đối của nó. Hiện nay ngày càng có ít tranh Picasso trên thị trường hơn trước và cũng có ít cơ hội để một bức tranh thực sự có giá trị được tung ra thị trường từ một bộ sưu tập tư nhân.
Đó là luật cung-cầu, cũng như một thứ tạo nên hương vị của thị trường. Năm 2015, khi cuộc đấu giá bức “Nu couché” diễn ra, là thời điểm hoàn hảo cho sự thành công của Modigliani: một nghệ sĩ được các bảo tàng và nhà sưu tầm săn đón nhưng tác phẩm của ông đã không được đấu giá trong hơn 30 năm, đặc biệt là một trong những tác phẩm được cực kỳ ưa chuộng – bức tranh khỏa thân tai tiếng. Mặc dù vậy, “Nu couché” vẫn đã vượt xa những gì các chuyên gia dự đoán, nó phá vỡ kỷ lục trước đó được thiết lập cho tác phẩm của Modigliani trong cuộc đấu giá, mức giá 70,7 triệu USD cho một tác phẩm điêu khắc đá, có tựa đề “Tête” (Cái đầu), được bán vào năm 2014 tại Sotheby's New York. Chỉ trong một năm, từ 2014 đến 2015, kỷ lục giá tác phẩm của Modigliani đã tăng 100 triệu USD, từ 70 triệu USD lên 170 triệu USD! Mặc dù có những yếu tố khác liên quan đến cấu trúc giá cũng như nhiều vấn đề phức tạp, ở đây tôi đang đơn giản hóa mọi thứ, thì những yếu tố khách quan nói trên vẫn đóng một vai trò lớn trong câu chuyện của chúng ta.
Điều thú vị là vào năm 2018, một bức tranh khỏa thân khác của Modigliani (tác phẩm có kích thước lớn nhất trong loạt tranh khỏa thân mà nghệ sĩ đã hoàn thành) được rao bán tại Sotheby's ở New York. Tác phẩm đặc biệt này đã được niêm yết với ước tính giá 150 triệu USD, một mức giá hợp lý khi xét đến giá bán của bức “Nu couché” năm 2015.
Nhưng trong cuộc đấu giá, nó đã được bán chỉ sau một lần đấu giá duy nhất với mức giá 139 triệu USD chưa tính các loại phí liên quan cũng như phí bảo hiểm của người mua. Không có người mua nào khác bày tỏ sự quan tâm, vì vậy nó được coi là “sự thất vọng”, một thuật ngữ có vẻ buồn cười đối với hầu hết chúng ta khi một số tiền khổng lồ như thế được trao tay, nhưng nó cho thấy rằng việc định giá một tác phẩm là hết sức phức tạp. Giá cả (chứ không phải giá trị) của một tác giả lớn của thế kỷ 20 không phải lúc nào cũng ổn định - hoặc được mong đợi - hoặc thậm chí có thể hiểu được đối với cả những người trong và ngoài giới nghệ thuật.
Bài: Nhà thơ, nhà nghiên cứu, dịch giả Phan Đan
